فلز در ایران باستان

نخستين يكي گوهر آمد به چنگ

بدانش ز آهن جدا كرد سنگ
سرمايه كرد آهن آب گوي

گزان سنگ خارا كشيدش برون
چو بشناخت، آهنگري پيشه كرد

كجا زو، تبر اره و تيشه كرد.
«شاهنامه فردوسي»

تقسيم مراحل تاريخ بشري بر پايه فلز‏هاي چهارگانه در اوستا آمده و در ايران چهار فلز زر، سيم، فولاد و يك همبستري ناشناس ( آلياژ) از آهن مبناي تقسيم دوره‏هاي تاريخي بوده است. افسانه دست يابي به فلز در آغاز تمدن بشري بنحو بديعي در شاهنامه فردوسي نقل شده است كه هوشنگ پادشاه پيشدادي كه در زمان‏هاي نخستين تمدن مي‏زيسته است فلزات را كشف و از آنها بهره برداري كرده است.

در رابطه با شيوه برآوردن آهن گفته مي‏شود كه با گياهي محلي اندرون غار را مي‏انباشته ‏اند و با آتش زدن آن گرمايي فراوان پديد مي‏آورده‏ اند، پس از آن با ريختن آب سرد بر روي آتش درجه حرارت را پايين مي‏آورده‏ اند و اين انبساط و انقباض در ديواره‏ هاي غار ترك ايجاد مي‏کرده و موجب فرو ريختن سنگ آهن مي‏ شده است و چيزي كه اين گمان را نيرو مي‏ دهد وجود خاكستر آن گياه در كانهاي باستاني است.

فلز كاري در آغاز همه فعاليت‏ها مثل ذوب سنگ كان، تهيه فلز، شكل دادن و تهيه ابزارهاي گوناگون مختلف را در بر مي‏گرفت، كم‏ كم اين فعاليت‏ها از هم متمايز گشت و هر يك پيشه‏ اي جداگانه را تشكيل داد. مي‏توان گفت كه در تمدن فني بشري فلز كاران نخستين گروه حرفه‏ اي را تشكيل داده‏ اند و از اين ديد‏گاه مي‏توان آنان را نخستين افراد حرفه‏ اي با تشكيلات گروهي صنفي بشمار آورد.

از پژوهش‏هاي باستانشناسي و مدارك بدست آمده در روزگار باستان چنين برمي‏آيد كه شمال و بخش‏ مياني ايران را مي‏توان يكي از باستاني‏ترين مراكز صنعت فلز در جهان بشمار آورد از آنجايي كه ايران سرزمينی غني از نظر فلزات مختلف بوده لذا مي‏توان گفت كه در اين سرزمين دانش فلز كاري و صنعت ذوب فلز و ريخته‏گري و جوش از پيشرفت قابل توجه‏اي برخوردار بوده است و اين مدعا را با اشياء و آثار بدست آمده از حفاري‏ها مي‏توان به اثبات رسانيد .

صنعت فلز كاري از چكش‏كاري شر وع و با ذوب فلزات و ريخته‏گري به تكامل رسيد، اشياء كوچك تزئيني تخت جمشيد، جامهاي زيباي مارليك و مفرغهاي لرستان، تبحر استادكاران اين صنعت را در نقاط مختلف اين سرزمين به نمايش مي‏گذارند.  

افسون نیک پور